Utumizi wa Lugha | Kiswahili Kidato cha Sita
Rejesta
Rejesta ni matumizi ya lugha kutokana na
muktadha maalumu. Siku zote, matumizi ya lugha hutofautiana kutokana na mambo
mengi.
Mambo ya kuzingatia unapotumia lugha
Wakati unatumia lugha, kuna mambo ya
kuzingatia kama yanavyoelezwa:
1. Mazingira
Mazingira humwamulia mtu namna ya kutumia
lugha. Kwa mfano, lugha ya hotelini ni tofauti na lugha ya kanisani. Kutokana
na mazingira, tunaweza kupata lugha ya: hotelini, shuleni, ofisini, kanisani na
mitaani.
2. Uhusiano baina ya
wahusika
Uhusiano baina ya wahusika, hufanya matumizi
ya lugha yabadilike. Mfano, lugha ya marafiki vijana, imejaa misimu mingi na
maneno yasiyo na adabu. Lugha ya baba na mtoto ina maneno yenye heshima. Pia,
uhusiano baina ya wahusika unatupatia lugha ya mtu na mpenzi wake, mwalimu na
mwanafunzi wake, meneja na wafanyakazi wa chini yake n.k
3. Mada ya mazungumzo
Mada ya mazungumzo ndiyo inayokuamulia maneno
ya kusema. Kutokana na mada ya mazungumzo tunapata lugha ya: kibiashara,
kitaaluma, mahubiri, kisiasa, kisheria n.k
4. Madhumuni ya
mazungumzo
Watu wanapotumia lugha huwa na lengo.
Kutokana na malengo hayo, lugha inayotumiwa nayo hubadilika ili kuendana na
lengo la mzungumzaji. Kama lengo la mzungumzaji ni kuomba msaada fulani,
atatakiwa kutumia lugha ya unyenyekevu kama, ‘tafadhali,’ ‘samahani,’ n.k kama
lengo ni kutoa amri, lugha ya mzungumzaji itakuwa na maneno yenye kuashiria
amri kama vile, ondoka, cheza, soma, imba n.k
5. Utanzu wa mawasiliano
Utanzu wa mawasiliano unanafasi kubwa katika
uteuzi wa lugha. Kama ni utanzu wa hotuba, majadiliano, masimulizi n.k matumiziya lugha lazima yaendane na utanzu huo.
6. Mila na desturi
Mila na desturi humlazimisha mzungumzaji
kubadili lugha yake ili aendane nazo. Kutokana na mila na desturi za Waswahili,
matusi hayapaswi kuzungumzwa waziwazi, hivyo, mzungumzaji anapaswa kutumia
tafsida.
Mitindo mbalimbali ya lugha kutokana na mazingira
Mtindo wa lugha ni mabadiliko katika kutumia
lugha. Lugha moja, ina mitindo tofauti kutokana na mazingira. Mfano, lugha
inayotumika kanisani ni tofauti na lugha ya msikitini. Ifuatayo, ni mitindo
mbalimbali ya lugha:
1. Mtindo wa shughuli za
kiofisi na kikazi
Mtindo huu huweza kupatikana ofisini,
mikutano, vikao n.k. Miongoni mwa sifa za mtindo huu ni: usahihi wa mambo
yanayojadiliwa, matumizi ya msamiati unaoonesha vyeo vya watu na kutotumika kwa
mafumbo, lahaja na nahau.
2. Mtindo wa mambo ya
kitaaluma na kisayansi
Mtindo huu unatumika katika mambo ya
kitaaluma, kama vile, Kiswahili, Kemia, Bailojia na Fizikia. Sifa za mtindo huu
ni: usahihi na ukweli wa mambo yanayojadiliwa, kuwepo na mantiki katika jambo
linalojadiliwa, uendeshaji wa mjadala bila kuonesha upendeleo wa mwandishi,
matumizi ya istilahi za kitaaluma na kisayansi, na sifa nyinginezo.
3. Mtindo wa magazetini
na shughuli za kisiasa
Katika mtindo huu sifa zake ni: upendeleo wa
wazi wa mzungumzaji, kuwepo kwa mantiki katika jambo linalozungumzwa na
matumizi makubwa ya istilahi na maalumu za magazetini na shughuli za kisiasa.
4. Mtindo wa mazungumzo
ya kawaida ya kila siku
Mtindo huu ni wa maongezi yasiyo rasmi yaani
maongezi ya kawaida yanayofanyika nyumbani na mahali pengine pa kawaida.
Mazungumzo haya yanaweza kuwa kati ya baba, mama, mtoto n.k
Dhima ya rejesta katika lugha
Katika lugha, rejesta ina dhima au matumizi
mengi, miongoni mwa dhima hizo ni hizi zilizoelezwa:
1. Kukidhi haja ya
mawasiliano ya uwanja fulani maalumu
Kila eneo lina namna yake ya uzungumzaji. Ili
uweze kufikisha ujumbe kijiweni, ni lazima kutumia mtindo wa kijiweni. Pia,
huwezi kufikisha ujumbe kanisani kwa kutumia mtindo wa lugha za mitaani, hivyo,
rejesta ina saidia kufikisha mawasiliano katika uwanja fulani maalumu.
2. Kutambulisha
wazungumzaji kuwa wao ni wa kundi fulani
Rejesta huweza kutambulisha kuwa, watu fulani
ni wa kanisani, msikitini, kijiweni au pengine ni wavuvi kutokana na mtindo wa
mazungumzo yao.
3. Kupunguza ukali wa
maneno
Rejesta inapotumiwa na kundi fulani,
hupunguza ukali wa maneno kwa kutumia tafsida. Kwa mfano, badala ya kusema
naenda chooni, wazungumzaji wengi husema, naenda ofisini.
4. Kupamba lugha
Rejesta hufanya lugha ivutie. Lugha ya
kawaida inaweza isiwe na mvuto kama pale rejesta inapotumika. Kwa mfano,
badalaya kuuliza nani kaagiza wali na kuku? Muuzaji huuliza nani wali kuku?
Maneno haya yana mvuto wa aina yake.
5. Kukuza lugha
Yapo maneno yaliyotokana na rejesta na baadae
yakawekwa katika msamiati wa lugha ya kiswahili na hivyo kusaidia katika
ukuzaji wa lugha hii. Mifano ya maneno hayo ni: shangingi, kibaka, mlokole na
dingi.
6. Kuficha ujumbe
Baadhi ya watu huongea kwa rejesta zao ili
kuficha maana kwa wale wasiohusika. Kwa mfano, wanafunzi darasani wanaweza
kusema, ‘naamsha majeshi,’ wakiwa na maana ya kutoroka shule.
Misimu
Misimu ni semi za muda na mahali maalum
ambazo huzuka na kutoweka kutegemea mazingira maalum.
Aina za misimu
1. Misimu ya pekee
Ni misimu ambayo hutumika katika eneo moja na
wale wasiohusika katika eneo hilo hawawezi kuelewa wala kuitumia.
Mfano: Wanafunzi wa shule moja, wanaweza kuwa
na aina ya misimu yao. Katika shule ya Kigoma Sekondari, wanafunzi wa shule
hiyo wana msimu uitwao ‘ugu’, wakiwa na maana ya kuamka usiku kusoma. Msimu huu
huwezi kuukuta katika shule zingine.
2. Misimu ya kitarafa
Hii ni misimu ambayo huweza kufahamika kwa
ngazi ya tarafa, kata, wilaya na hata mkoa. Misimu hii huweza kupatikana
kutokana na vitu na watu waliopo katika eneo hilo.
Mkoani Dar es Salaam kuna msimu uitwao, ‘maji
ya Kandoro’, ukiwa na maana ya maji yaliyofungwa katika mfuko mweupe wa
plastiki. Mikoa mingine haina msimu huo.
3. Misimu zagao
Ni misimu ambayo huenea nchi nzima na wakati
mwingine huvuka mipaka ya nchi.
Misimu kama: wafurukutwa, wapambe na ngangari
ni misimu zagao.
Sifa za misimu
1. Huzuka na kutoweka
Misimu huzuka na kutoweka kutokana na kupita
kwa wakati. Mfano, kipindi cha ujamaa kulikuwa na misimu mingi kama: kupe n.k.
hii yote haipo leo hii.
2. Ni lugha isiyo sanifu
Misimu huwa nje ya lugha rasmi. Hii ni kwa
sababu, huzushwa na watu wa kundi fulani kwa sababu zao maalum.
3. Ni lugha ya mafumbo
Ni vigumu kuelewa misimu kama huhusiki katika
kundi linaloitumia, hii ni kwa sababu, misimu imejaa mafumbo na wasiohusika
hushindwa kuelewa.
4. Ina chuku nyingi
Misimu imetiwa chumvi ama sifa
zilizopitiliza. Ni rahisi kukuta vijana wakimuita mwenzao ‘mwamba’ hata kama
kafanya jambo dogo.
5. Hupendwa na wengi
Wengi hupenda misimu, na wengi huitumia ili
kuonesha uhodari wao katika lugha.
6. Misimu ina maana
nyingi
Hutokea mara kwa mara misimu kuwa na maana
zaidi ya moja. Mfano: msimu unaotumika Mbeya unaweza kuwa na maana tofauti
ukitumika Dar es Salaam. Mtumiaji wa misimu anaposema ‘kausha’, msimu huu
unaweza kuleta maana zaidi ya moja. Kwanza inaweza kuwa nyamaza au inaweza kuwa
na maana ya kukausha chakula aina ya ‘chipsi mayai.’
Umuhimu wa kutumia misimu katika lugha
Misimu ina umuhimu wake katika lugha kama
inavyoelezwa:
1. Kukuza lugha
Baadhi ya maneno hutoka kuwa misimu na kuwa
lugha rasmi. Mifano ya maneno yaliyoanza kuwa misimu na sasa ni maneno rasmi
ni: magendo, marupurupu, chungu nzima, daladala na mtumba.
2. Kupamba lugha
Misimu hupamba lugha na kuwafanya watu
wafurahi pale wanapozungumza. Mfano, mzungumzaji anaweza kusema, “Leo Yanga
hawahemi, tuna mashambulizi chungu nzima ya kuwashikisha adabu ‘visura’ hawa!”
3. Kufanya mawasiliano
yawe mafupi na yanayoeleweka
Misimu husaidia kufupisha mawasiliano kwa
kutumia maneno machache na hivyo, ujumbe hueleweka kwa haraka. Mfano: daladala
ni msimu unaoeleweka kwa haraka zaidi na kuokoa muda tofauti na mtu akisema,
magari madogo yanayobeba abiria ambayo husafiri kutoka sehemu moja ya mji mpaka
nyingine lakini ndani ya mji huohuo.
4. Kupunguza ukali wa
maneno
Misimu hutumika kupunguza ukali wa maneno
katika mada tofauti kama vile mapenzi, mazungumzo ya kila siku n.k mfano, mtu
husema, nakwenda ‘ofisini’ badala ya kusema chooni.
5. Kuhifadhi historia ya
jamii
Misimu huhifadhi historia ya jamii, hii ni
kutokana na wakati ambao misimu hii ilianza kutumika.
Kipindi cha ujamaa misimu iliyotumika
ilikuwa: ubepari, ubeberu, ukupe, unyonyaji, ujamaa na utaifishaji.
Wakati wa ubepari ilitumika misimu hii:
ubinafsishaji, uwekezaji, vitega uchumi, utandawazi.
Wakati wa mfumo wa vyama vingi, misimu hii
ilikuwa maarufu: chama tawala, mkereketwa, mfurukutwa, mpambe, wazawa, ngangari
na mgombea mwenza.
6. Kuwaunganisha watu wa
makundi mbalimbali
Misimu huwaunganisha watu wa makundi yote.
Huwaunganisha maprofesa, madaktari, walimu na watu wengineo. Misimu kama:
daladala, ubepari, vitega uchumi na utandawazi, hutumiwa na watu wa matabaka
yote.
Changamoto za kutumia misimu katika lugha
1. Huharibu lugha sanifu
Misimu huwa nje ya lugha inayohusika, hivyo
huharibu lugha sanifu kwa kuweka maneno mapya yasiyo sanifu.
2. Huleta msamiati wenye
matusi
Matusi ni sehemu ya misimu. Misimu mingi
huambatana na maana zenye matusi. Mfano: ngunguri ni msimu unaomaanisha mtu
asiyetumia akili.
3. Ni lugha ya mafumbo
Siyo rahisi kuielewa misimu. Ni lugha ya
mafumbo na hueleweka kwa kikundi kidogo cha watu.
4. Imetiwa chumvi nyingi
Kutokana na kutiwa chumvi nyingi, misimu
haiaminiki katika jamii. Wakati mwingine, misimu huweza kupotosha.
5. Huzuka na kutoweka
Kuzuka na kutoweka kunasababisha misimu iwe
na mchango mdogo katika kukuza lugha. Ni misimu michache sana ambayo hufikia
hadhi ya kuwa maneno rasmi.
6. Ina maana nyingi
Kutokana na maana kuwa nyingi, hushindwa
kueleweka kwa sababu kila mtu huelewa kivyake. Hii yote ni kwa sababu, misimu
haina maana moja. Mfano, ni vigumu kuelewa kama beki tatu ni mfanyakazi wa
ndani au ni mchezaji wa mpira anayecheza safu ya ulinzi.
Umahiri wa lugha
Umahiri wa lugha ni ujuzi wa hali ya juu wa
lugha katika stadi nne za lugha yaani: kusoma, kuandika, kusikiliza na
kuzungumza.
Nchini Tanzania, watu wengi ni mahiri wa
lugha za makabila yao kama: kisukuma, kimakonde, kiha, kifipa na makabila
mengine. Pia, watu wengi ni mahiri wa lugha ya Kiswahili ambayo ndiyo lugha
inayowaunganisha watu wote.
Mambo yanayomwezesha mtu kuwa mahiri wa lugha
1. Kusomea lugha kwa kiwango cha juu
Mtu anaposomea lugha fulani, hupata ujuzi
katika msamiati, sarufi, matamshi pamoja na maana na hiyo humfanya awe mahiri
wa lugha hiyo.
2. Kutumia lugha kila siku
Mtu anayetumia lugha kila siku, uwezo wake
huongezeka na kumfanya aweze kuimudu lugha husika. Mfano, kama mtu anatumia
lugha ya Kiswahili kila siku katika mazungumzo yake, ni lazima mtu huyo atakuwa
mahiri wa lugha ya Kiswahili.
3. Kuwa karibu na wajuzi wa lugha
Mtu anapokuwa karibu na wajuzi wa lugha,
hufaidika kwa kuweza kufundishwa matumizi ya lugha hiyo pamoja na kuiga jinsi
wanavyotumia lugha wajuzi. Mfano, mtu anayetoka uingereza, anapofika nchini
Tanzania na kuwa karibu na wajuzi wa lugha huweza kujifunza lugha hiyo na
hatimaye kuwa mahiri.
4. Kuwakosoa na kuwasahihisha waharibifu wa lugha
Anayekosoa huwa mahiri kwa kuonesha uwezo
wake na kuwa bora zaidi. Pia, wanaokosolewa huweza kuwa mahiri kwa kujifunza
njia sahihi za kutumia lugha.
Athari za umahiri wa lugha
Umahiri wa lugha una athari zake. Watu ambao
ni mahiri wa lugha zaidi ya moja, hukumbwa na athari hizi:
1. Matamshi
Matamshi huweza kumbainisha mtu anatoka wapi.
Mfano, mahiri wa lugha ya kikurya na Kiswahili hushindwa kutofautisha r na l.
unaweza kumsikia mkurya akisema, twende mbere tukarare.
2. Msamiati
Mahiri wa lugha ya Kiswahili na Kiingereza
hujikuta wakichanganya msamiati wa lugha hizo. Mfano, msemaji anaweza kusema,
‘tunatakiwa kuwa serious kwa sababu hii application ina wahusika wengi.’
3. Sarufi
Muundo wa lugha ya kwanza unaweza kumuathiri
mahiri katika kuzungumza lugha ya pili. Katika lugha ya Kinyamwezi, mtu
anapozungumza na mtu wanayeheshimiana sana, hutumia wingi badala ya umoja.
Hivyo, mahiri huyu anaweza kuchukua muundo huo na kuweka katika lugha ya pili
na kutengeneza sentensi hii. ‘Baba ndiyo mmefika?’. Katika mfano huo, baba ni
mmoja lakini mzungumzaji katumia wingi kwa sababu ya athari za umahiri.
4. Maana
Kuna athari ya maana kwa watu wanaozungumza
zaidi ya lugha moja. Mfano, katika kinyamwezi,neno igolo lina maana ya kesho na
keshokutwa. Kwa hiyo, mnyamwezi anaweza kuathiriwa na kujikuta akisema,
‘nitakwenda jana.’ Au ‘nilikwenda keshokutwa.’
Mambo yanayopoteza umahiri wa lugha
Yapo mambo yanayoweza kuupoteza umahiri wa
lugha, miongoni mwa mambo hayo ni:
1. Kutotumia lugha hiyo kwa matumizi ya kila siku
Mahiri akiacha kutumia lugha kwa matumizi
yake ya kila siku, umahiri hupotea. Watanzania wengi wamepoteza umahiri wa
lugha zao za kikabila kwa sababu ya kutozitumia kila siku.
2. Kutosomea lugha hiyo kwa kiwango cha juu
Usiposomea lugha kwa kiwango cha juu,
utapoteza umahiri kwa sababu ya kufanya makosa mbalimbali ya kimatamshi,
kisintaksia, kisemantiki na kimuundo. Mfano, Watanzania wengi ni mahiri wa
lugha ya Kiswahili, lakini wanapoteza umahiri wao kwa sababu hawajasomea lugha
hiyo kwa kiwango cha juu.
3. Hamahama ya watu
Watu wanapo hama kutoka sehemu moja kwenda
nyingine huwafanya wajifunze lugha ya eneo wanalokwenda. Hii hupoteza umahiri
wa lugha yao ya awali. Mfano, watu wengi wanaohama kutoka kijijini kwenda
mjini, wanapoteza umahiri wa lugha zao za kikabila.
4. Mfumo wa elimu
Shule za msingi zinatumia lugha ya Kiswahili
kufundishia, hivyo wanafunzi wanapoteza umahiri wa lugha zao za kikabila. Pia,
umahiri wa Kiswahili unapotea pale wanafunzi wanapoanza kusoma shule za
sekondari ambako lugha ya Kiingereza hutumika kufundishia.
5. Kutokuwa karibu na wajuzi wa lugha hiyo
Mtu anapokuwa mbali na wajuzi wa lugha,
umahiri wake hupungua kwani anakuwa hana msukumo wa kuzungumza lugha kwa
ufasaha. Mfano, mtu anapotoka mjini kwenda kijijini, umahiri wa lugha ya Kiswahili
unaweza ukapungua kwa sababu huko kijijini watu wengi wanatumia lugha za
kikabila.
6. Kasumba
Baadhi ya mahiri wa lugha ya Kiswahili na
Kiingereza wana kasumba ya kudharau lugha ya Kiswahili na kuitukuza lugha ya
kiingereza. Hii hufanya umahiri wao wa lugha ya Kiswahili kupungua.
Utata katika mawasiliano
Utata ni hali ya neno au sentensi kuwa na
maana zaidi ya moja. Kwa mfano, sentensi inayosema, ‘mtoto anaendesha’ ina
utata kwa sababu maana mbili zinaibuka. Moja ikiwa ni kuendesha chombo cha
barabarani kama gari, au ana maradhi ya tumbo la kuhara.
Sababu za utata
Zipo sababu nyingi za utata katika
mawasiliano. Miongoni mwa sababu hizo ni hizi zinazoelezwa:
1. Neno kuwa na maana zaidi ya moja
Yapo maneno mengi ya Kiswahili ambayo yana
maana zaidi ya moja. Baadhi ya maneno hayo ni: kaa, nyanya na paa. Kaa ina
maana ya kukaa chini, lakini, inaweza kuwa na maana ya mdudu. Nyanya ni kiungo,
hata hivyo maana nyingine ya nyanya ni bibi. Paa ina maana ya kitendo cha
kuelea angani au paa mnyama aishie msituni.
2. Kutozingatia taratibu za uandishi
Alama za uandishi hufanya maana ibadilike
hata kama maneno katika sentensi ni yaleyale. Mfano, tulimkuta baba na mtoto
wake, Rajabu. Sentensi hiyo ina maana, tulimkuta baba akiwa na mtoto wake
aitwaye Rajabu. Kama mkato usingewekwa, maana ingebadilika na ingekuwa,
tulimkuta baba akiwa na mtoto wa Rajabu.
3. Utumiaji wa maneno yenye maana iliyofichika
Maneno yenye maana ya picha huleta utata. Mfano,
ninalo ua nyumbani kwangu. Neno hili linaleta utata kwa sababu inawezekana ua
ni mmea au ua ni msichana.
4. Kuwepo kwa mofimu yenye kauli ya kutendea
Mfano, ‘amempigia ngoma.’ Katika sentensi
hiyo, maana nyingi zinaibuka, moja ikiwa, amepiga ngoma ili amfurahishe,
amempiga na kifaa kiitwacho ngoma, au amempiga kwa sababu ya ngoma.
5. Matumizi ya vimilikishi
Vimilikishi navyo ni sababu ya utata. Mfano,
matumizi ya kimilikishi ake katika
sentensi hii yanasababisha utata. ‘Ali atajenga kibanda chake.’ Hapo haijulikana
kama atajenga kibanda chake mwenyewe, au Ali atajenga kibanda chake mtu
mwingine.
6. Makosa ya kisarufi na kimantiki
Mfano wa makosa hayo ni: ‘Wewe mama, mwanao
amerudi shule?’ Sentensi hiyo ina maana ya kurudi shule yaani kitendo cha
kwenda tena shule, au kurudi shule yaani kurudi nyumbani kutoka shule.
Jinsi ya kuondoa utata katika mawasiliano
Zipo njia nyingi za kuondoa utata katika
mawasiliano, miongoni mwa njia hizo ni:
1.
Kuwe
na mkazo wa sauti unaoonesha dhahiri neno gani lipewe uzito zaidi. Hii itumike
katika lugha ya mazungumzo.
2.
Matumizi
sahihi ya alama za uandishi kama: mkato, kituo na alama nyinginezo.
3.
Kuepuka
makosa ya kimantiki na kisarufi. Miongoni mwa makosa hayo ni kosa la kuacha
maneno. Mfano, Damasi ameondoka kazini. Badala ya kusema Damasi ameondoka
kwenda kazini.
