Ubora na Udhaifu wa Uainishaji wa Ngeli za Nomino Kimofolojia
Mgullu (1999) anafasili nomino
kuwa ni maneno ambayo hutaja vitu. Anaendelea kusema, “kwa hiyo nomino hutaja
majina ya watu, vitu, mahali, vyeo, dhana na hata tendo. Ndiyo maana wanaisimu
wengine wanaziita nomino majina.” Kwa upande wa dhana ya ngeli, wataalamu
mbalimbali wameweza kuifafanua kama ifuatavyo;
Kapinga (1983) anasema neno ngeli
limetoka katika lugha ya kihaya likiwa na maana ya kitu au vitu. Naye Mgullu
(1999) anasema istilahi ngeli imechukuliwa kutoka lugha ya kihaya (Tanzania).
Katika lugha ya kihaya, neno ‘ngeli’ lina maana ya aina ya kitu. Anaendelea
kusema kwa kuinukuu kamusi ya Kiswahili sanifu (1981) kuwa ngeli ni utaratibu
wa taaluma ya sarufi ya lugha katika kupanga aina za majina (nomino). TUKI
(1990) wanasema, ngeli za nomino ni kundi moja la majina yaliyo na upatanisho
wa kisarufi unaofanana na viambishi vya umoja na wingi vinavyofana. Naye
Massamba na wenzake (2012) wanasema ngeli ni mgawanyiko wa aina mbalimbali za
nomino katika mtazamo wa kisarufi katika fikra ya viashirio vya nomino katika
aina nyingine za maneno zinazo ambatana nazo. Kwa ujumla ngeli ni aina au namna
ya kuweka au kupanga au kuweka majina katika makundi yanayofanana au
yanayowiana. Aidha uainishaji wa ngeli za nomino ni utaratibu au mchakato wa
kupanga au kupachika aina za majina katika makundi kwa kuzingatia kuwiana au
kufanana kisifa.
Kigezo cha kimofolojia ni
miongoni mwa vigezo vitumikavyo katika uainishaji wa ngeli za nomino. Kigezo
hiki cha kimofolojia ndicho kikongwe kabisa katika uainishaji wa ngeli na
kimekitwa katika misingi mikuu miwili. Kwa mujibu wa wataalamu mbalimbali
akiwamo Massamba na wenzake (2012) na kapinga (1983) kwa kuwanukuu au
kuwarejelea waasisi wa kigezo hiki cha kimofolojia, Wilhem Bleek (1862) na Carl
Meinhof wanabainisha msingi wa kwanza ambao ni wa kutumia viambishi vya nomino.
Katika msingi huu, jumla ya ngeli 18 kama
zinavyoonekana chini
zilibainishwa;
NAMBA
|
VIAMBISHI
NGELI
|
MIFANO
|
1
|
Mu-/Mw-/M
|
Muuguzi, Mwalimu, Mtoto
|
2
|
Wa-
|
Wauguzi, Waalimu, Watoto
|
3
|
Mu-/M-
|
Mungu, Mti
|
4
|
Mi-
|
Miungu, Miti
|
5
|
Ji-/Ø
|
Jiwe, Panga
|
6
|
Ma-
|
Mawe, mapanga
|
7
|
Ki-
|
Kiti, Kiatu, Kikombe, Kiongozi
|
8
|
Vi-
|
Viti, Viatu, Vikombe, Viongozi
|
9
|
N-
|
Nyumba, Nyama, Nyanya
|
10
|
N-
|
Nyumba, Nyama, Nyanya
|
11
|
(l) u-**
|
Lubao/ ubao
|
12
|
M-
|
Mbao
|
13
|
Ka**
|
Katoto
|
14
|
U-
|
Ugonjwa, Uchungu
|
15
|
Ku-
|
Kucheza, Kuimba, kulima
|
16
|
Pa-
|
Pahali, Pale
|
17
|
Ku-
|
(Kwahala*), huku,
kule
|
18
|
Mu-
|
(Mwahala*),
humu, mule
|
Viambishi vilivyowekewa nyota
mbili ( ** ) zinatokana na
maneno yenye athari za kibantu nab ado hayajakubalika moja kwa moja katika
Kiswahili sanifu, ingawa baadhi ya watu wanayatumia. Maneno yaliyowekewa nyota
moja ( * ) yanatokana na
lahaja za Kiswahili lakini pia hayatumiki sana katika Kiswahili sanifu.
Msingi wa pili katika kigezo hiki
cha kimofolojia ni wa jozi ya viambishi vya umoja na wingi ambao ulianzishwa na
Ashton mwaka 1944. Katika msingi huu, ngeli zifuatazo zimebainishwa ambazo
Ashton aliziweka katika namba za kirumi.
NAMBA
|
VIAMBISHI NGELI
|
MIFANO
|
I
|
Mu-/ Mw-/ M- Wa
|
-Muuguzi, mwalimu, mtoto
-Watoto, wauguzi
|
II
|
M- Mi
|
-Muundo
-Miundo
|
III
|
Ji/Ø- Ma-
|
-Jiwe
-Mawe
|
IV
|
Ki- Vi-
|
-kiongozi, kiti
-viongozi, viti
|
V
|
N- N-
|
-Nyama, nyumba
|
VI
|
U- N-
|
-uzi, ufa
-nyuzi, nyufa
|
VII
|
Ka**- Tu**-
|
-katoto
-tutoto
|
VIII
|
U-Ma
|
-Ugonjwa
-Magonjwa
|
IX
|
Ku-Ku
|
-kucheza, kuimba
|
X
|
Pa- Pa
|
-Pahali
|
XI
|
Ku- Ku
|
-kwahala*, kule
|
XII
|
Mu-Mu
|
-(mwahala*), mule
|
(**- athari za
kibantu, *- kutoka lahaja za kiswahili)
Kigezo hiki cha kimofolojia cha
uainishaji wa ngeli za nomino za Kiswahili kina ubora ufuatao;
Huwawezesha wanafunzi wa lugha ya
Kiswahili kuzielewa nomino au kuzifahamu nomino pamoja na maumbo yake ya umoja
na wingi. Hii ni kutokana na ukweli kuwa, kigezo hiki kimekitwa katika misingi
ambayo huzihusu nomino moja kwa moja. Mfano; kwa msingi wa kwanza ambao hutumia
viambishi vya nomino moja kwa moja mtu anayejifunza lugha ya Kiswahili hususani
wanafunzi wa kigeni huweza kuzifahamu nomino za Kiswahili. Mfano ngeli ya
kwanza humuwezesha mwanafunzi kuweza kuzitambua nomino kwa haraka anaporejelea
kwenye ngeli hiyo. “Mu-/Mw-/M-“.
Mfano; - mwananchi- Mw
-
Mwana- Mw
-
Mtoto- M
-
Muumini- Mu
-
Muuguzi- Mu
Hivyo, anapoona nomino hizi,
haraka huweza kugundua kuwa hizi ni nomino za Kiswahili kwa kuangalia tu
kiambishi cha nomino husika. Pia katika msingi wa pili ambao huzingatia
vambishi vya umoja na wingi katika nomino, humuwezesha mtu anayejifunza lugha
kugundua wingi au umoja wa nomino husika kwa urahisi. Mfano, nomino “mwana” mtu
anapoiona hutambua kuwa hii inatoka ngeli ya Mu-/Mw-/M-Wa- na hapo anaweza
kubaini pasipo na shaka wingi wa nomino hiyo mwana kuwa wana, anapozingatia na
kurejelea kwenye ngeli hiyo (Mu-/Mw-/m-Wa-). Hivyo wanafunzi huweza kujifunza
nomino za Kiswahili kwa urahisi.
Hudhihirisha/ huonesha uhusiano
uliopo kati ya lugha ya Kiswahili na lugha za kibantu na hivyo kuthibitisha
pasipo na mashaka kuwa Kiswahili ni kibantu. Huu ni ukweli usiotiliwa mashaka
kabisa kutokana na ukweli kuwa nomino nyingi za kibantu zinaridhia pasipo na
mashaka kabisa mtiririko wa ngeli hizo.
Mfano;
MSINGI WA KUTUMIA
|
NGELI YA
|
KIAMBISHI NGELI
|
MFANO
|
||
KISWAHILI
|
KISUKUMA
|
KIHEHE
|
|||
1.VIAMBISHI VYA NOMINO
|
15
|
KU-
|
Kulima
Kucheka
|
Kulima
Kuseka
|
Kulima
Kuheka
|
2. JOZI YA VIAMBISHI
VYA UMOJA NA WINGI
|
1× (a)
|
KU- KU-
|
Kulima
Kucheka
|
Kulima
Kuseka
|
Kulima
Kuheka
|
Pia kuna ngeli ambazo moja kwa
moja ni za nomino za kibantu. Mfano ngeli ya 11 na 13 katika msingi wa kutumia
viambishi vya nomino ambazo ni (l) na Ka, moja kwa moja inatokana na athari za
kibantu, hivyo basi kuonesha uhusiano wa moja kwa moja na wa karibu kabisa na usiotiliwa mashaka yoyote baina ya
Kiswahili na lugha za kibantu na hivyo kuthibitisha kuwa Kiswahili ni kibantu.
Ubora mwingine wa kigezo hiki cha
kimofolojia katika kuainisha ngeli za nomino ni kuwa, kigezo hiki ni kikongwe
na ndicho cha kwanza ambacho kimekuwa ni msingi au chimbuko la vigezo vingine
vya uainishaji wa ngeli za nomino za Kiswahili. Pia ndicho kigezo cha kwanza
kuzipanga au kuziainisha nomino za Kiswahili katika makundi yake mbalimbali na
hivyo kuwawezesha wanafunzi wa lugha ya Kiswahili na watu wote wanaofuatilia
kwa ukaribu lugha hii adimu kuweza kubaini makundi ya nomino za Kiswahili.
Sanjari na ubora huo kama ulivyoweza
kubainishwa hapo juu, kigezo hiki cha kimofolojia katika uainishajiwa ngeli za
nomino za Kiswahili, una udhaifu au mapungufu yafuatayo;
Matumizi ya viambishi
vinavyofanana katika baadhi ya ngeli. Katika kigezo hiki cha kimofolojia kuna
matumizi ya viambishi vinavyofanana miongoni mwa baadhi ya ngeli hali ambayo
huleta utata na ugumu katika kuzitofautisha
ngeli hizo. Mfano katika orodha ya ngeli 18 za msingi wa kutumia
viambishi vya nomino, ngeli ya 9, 10, na 12 zote zina kiambishi ngeli ‘N’. Pia
ngeli ya 11 na 13 ni ‘U’- ngeli ya 8 na 14 ni ‘Ma’- hali ambayo huleta utata
katika kuzitofautisha na kuzishika akilini miongoni mwa wanafunzi.
Kutozingatia muundo wa sentensi,
kigezo hiki cha kimofolojia hakizingatii kabisa muundo wa sentensi hali ambayo
husababisha nomino zisizokuwa na maumbo maalumu ya umoja na wingi kukosa ngeli
ambayo nomino hizo zinaweza kuwekwa. Mfano; uchafu, usafi, utajiri, maji na
nomino zingine ni vigumu kuziweka katika ngeli yoyote kwa kuzingatia kigezo
hiki cha kimofolojia kwani nomino hizo hazina umbo maalumu la umoja na wingi na
hivyo kigezo kupwaya kabisa na kudhihirika pasipo na shaka kuwa ni dhaifu.
Kuingizwa kwa nomino za kibantu
zisizo za Kiswahili sanifu; kigezo hiki cha kimofolojia katika misingi yote
miwili yaani msingi wa kutumia viambishi vya nomino na ule wa kutumia jozi ya
viambishi vya umoja na wingi umeingiza ngeli
ambazo ni za nomino za kibantu ambazo si za Kiswahili sanifu, hali
ambayo ni sawa na kuichafua lugha ya Kiswahili kwa kuingiza nomino
zisizokubalika. Mfano ngeli ya 11 katika zile 18, ambayo ni (l) u- ambapo kuna
nomino kama lubao ambayo haipo kabisa katika Kiswahili sanifu. Pia ngeli ya VII
katika msingi unaotumia jozi ya umoja na wingi ambayo ni ‘Ka-Tu-‘ mfano wa
nomino ni katoto-tutoto. Nomino hizi zina athari ya kibantu na si za Kiswahili
sanifu. (Rubanza,1996).
Kutozingatia hadhi ya nomino,
uainishaji wa ngeli za nomino katika kigezo hiki cha kimofolojia, haujazingatia
kabisa hadhi ya nomino zenyewe kwani nomino zenye tofautitofauti zinapachikwa
katika kundi moja. Mfano katika ngeli ya Ki-Vi, kuna mchango wa nomino zisizo
na hadhi sawa mfano;
Ki-
|
Vi-
|
-
Kiti
-
Kiongozi
-
Kikombe
-
Kijana
|
-
Viti
-
Viongozi
-
Vikombe
-
vijana
|
Nomino kiti, kiongozi, kikombe na
kijana hazina hadhi sawa lakini zimechanganywa katika ngeli moja na hivyo
kuonesha udhaifu mkubwa mno katika kigezo hiki cha kimofolojia. Hivyo kigezo
cha upatanisho wa kisarufi ni bora katika hili (Kapinga, 1983).
Idadi kubwa ya ngeli. Huu nao pia
ni udhaifu wa kigezo hiki cha kimofolojia. Katika msingi wa kutumia viambishi
vya nomino, kuna ngeli 18 na katika msingi wa kutumia jozi za umoja na wingi
kuna ngeli 12 ambazo bado ni nyingi na hivyo kuleta ugumu miongoni mwa
wanafunzi katika kuzishika na kuzipambanua. Kutokana na hali hii wanafunzi
wengi huona somo hili kuhusiana na ngeli za nomino kuwa ni gumu na hivyo kukata
tamaa na ujifunzaji hata wa taaluma zingine za lugha hususani isimu ya lugha ya
Kiswahili.
Hivyo kutokana na udhaifu mkubwa
wa kigezo cha kimofolojia katika uainishaji wa ngeli za nomino, ndipo wataalamu
wengine wakaibuka na kuleta vigezo vingine au misingi ya uainishaji wa ngeli za
nomino za Kiswahili. Misingi hiyo ni pamoja na msingi wa kutumia viambishi vya
upatanisho wa kisarufi ambao ni wa kigezo cha kisintaksia ulioasisiwa na
Kapinga (1983) ambapo uainishaji ulizingatia muundo wa sentensi na
kupatikana ngeli 11 ambapo wataalamu
wengine huziweka katika ngeli 9. Pia msingi mwingine ni ule unaotumia viambishi
vya nomino na upatanisho wa kisarufi yaani unachanganya kigezo cha kisintaksia
na kigezo cha kimofolojia ambapo uliasisiwa
na Kihore na wenzake (2007) ambapo walibainisha ngeli 18. Hata hivyo,
kuna haja ya kuendelea kufanya utafiti zaidi juu ya uainishaji wa ngeli na nomino za Kiswahili
ili kupata uainishaji bora kabisa usiokuwa na mapungufu mengi.
MAREJEO
Ashton, E. O
(1994). Swahili Grammar. London;
Longmans
Kapinga, C.
(1983). Sarufi Maumbo ya Kiswahili Sanifu.
Dar es Salaam; TUKI
Kihore, Y.M. et
al (2007). Sarufi Maumbo ya Kiswahili
Sanifu (SAMAKISA). Dar es Salaam; TUKI
Massamba, D.P.B.
et al (2012). Sarufi Miundo ya Kiswahili
Sanifu (SAMIKISA). Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu (SAMIKISA) Sekondari
na Vyuo. Dar es Salaam; TUKI.
Mgullu, R.S.
(1999). Mtaala Wa Isimu, Fonetiki,
Fonolojia Na Mofolojia ya Kiswahili. Nairobi; longhorn publishers.
Rubanza, Y. L
(1996). Mofolojia ya Kiswahili. Dar
es Salaam. Chuo kikuu huria cha Tanzania (OUT).
TUKI (1990). Kamusi ya Kiswahili Sanifu. Dar es
Salaam; TUKI
